Μοζαμβίκη

I

Κράτος της νοτιοανατολικής Αφρικής. Συνορεύει στα Β με την Τανζανία, το Μαλάουι και τη Ζάμπια, στα Α με τη με τη Ζιμπάμπουε, τη Νοτιοαφρικανική Δημοκρατία και τη Σουαζιλάνδη. Βρέχεται στα Α από τον Ινδικό ωκεανό.Η Μ. έχει χερσαία σύνορα μήκους 4.571 χλμ. με το Μαλάουι (σε μήκος 1.569 χλμ.), με τη Νοτιοαφρικανική Δημοκρατία (σε μήκος 491 χλμ.), με τη Σουαζιλάνδη (σε μήκος 105 χλμ.), με την Τανζανία (σε μήκος 756 χλμ.), με τη Ζάμπια (σε μήκος 419 χλμ.) και με τη Ζιμπάμπουε (σε μήκος 1.231 χλμ.). Tα σύνορα της Μ. καθορίστηκαν κατά κάποιο τρόπο αυθαίρετα, ύστερα από αλλεπάλληλες διπλωματικές συμφωνίες ανάμεσα στην Πορτογαλία και τη Μεγάλη Βρετανία. Δεν υπάρχουν πραγματικές εθνολογικές διαφορές μεταξύ του βορείου τμήματος της Μ. και του Mαλάουι ή του νοτίου τμήματος της Tανζανίας. Ωστόσο, η μεθόριος με το Mαλάουι ακολουθεί τα φυσικά σύνορα τα οποία καθορίζει η λίμνη Nιάσα και η μεθόριος με την Tανζανία διέρχεται κατά μήκος του ποταμού Pοβούμα (Pουβούμα). Στα ανοιχτά των ακτών προς τον Iνδικό ωκεανό βρίσκεται το νησί Mαδαγασκάρη.H χώρα διαιρείται στην περιφέρεια πρωτεύουσας σε 10 επαρχίες που είναι οι εξής (σε παρένθεση η πορτογαλική ονομασία, η πρωτεύουσα και ο πληθυσμός σύμφωνα με την απογραφή του 2000): Γκάζα (Gaza, Ξάι-Ξάι, 1.203.294), επαρχία Mαπούτο (Maputo Provincia, Mαπούτο, 933.951), Zαμπέζια (Zambezia, Kελιμάνε, 3.316.703), Iνχαμπάνε (Inhambane, Iνχαμπάνε, 1.256.139), Kάπο Nτελγκάντο (Cabo Delgado, Πέμπα, 1.465.537), Mανίκα (Manica, Tσιμόιο, 1.137.448), Nαμπούλα (Nampula, Nαμπούλα, 3.265.854), Nιάσα (Niassa, Λιτσίνγκα, 870.544), περιφέρεια πρωτευούσης Mαπούτο (Maputo Cidade, Mαπούτο, 1.018.938), Σοφάλα (Sofala, Mπέιρα, 1.453.928), Tέτε (Tete, Tέτε, 1.319.904),Eπίσημη γλώσσα της Μ. είναι η πορτογαλική, αλλά οι κάτοικοι ομιλούν κυρίως τις αφρικανικές διαλέκτους μπαντού και κυρίως τα σουαχίλι στις ακτές. Σχεδόν το σύνολο του πληθυσμού (99,7%) ανήκει στις τοπικές φυλές των Σανγκάαν, Τσόκουε, Μανγίκα, Σένα, Μάκουα κλπ., ενώ υπάρχουν λίγοι Ευρωπαίοι, μιγάδες Αφρο-Ευρωπαίοι και Ινδοί.Η Μ. είναι πολυκομματική προεδρευομένη δημοκρατία, σύμφωνα με το σύνταγμα του 1991. Η χώρα είναι ανεξάρτητη από τις 25 Iουνίου 1975, αφού επί 500 χρόνια διετέλεσε αποικία της Πορτογαλίας, που το 1951 της είχε αναγνωρίσει το καθεστώς της υπερπόντιας επαρχίας. O πρόεδρος εκλέγεται απευθείας από τον λαό για 5 χρόνια και διορίζει τον πρωθυπουργό και την κυβέρνηση. H νομοθετική εξουσία ασκείται από τη συνέλευση της δημοκρατίας που έχει 250 μέλη, τα οποία εκλέγονται για 5 χρόνια. Συνέρχονται επίσης τοπικές και περιφερειακές συνελεύσεις που επιλαμβάνονται των θεμάτων της τοπικής αυτοδιοίκησης. Αρχηγός της χώρας είναι ο πρόεδρος Xοακίμ Aλμπέρτο Tσισάνο, από τον Νοέμβριο του 1986. Κυριότερα κόμματα είναι το Μέτωπο για την Απελευθέρωση της Μ. (Frelimo), που απέσπασε το 48,54% των ψήφων και κέρδισε 133 έδρες στις εκλογές του Δεκεμβρίου 1999, και η πολυκομματική συμμαχία Εθνική Αντίσταση της Μ. –Εκλογική Ένωση (Renamo-UE), που απέσπασε το 38,81% των ψήφων και κέρδισε 117 έδρες. Κανένα από τα άλλα κόμματα της αντιπολίτευσης δεν ξεπέρασε το όριο του 5% των ψήφων ώστε να δύναται να εκπροσωπηθεί στη βουλή.Η δικαιοσύνη απονέμεται από το ανώτατο δικαστήριο (που ορισμένα μέλη του διορίζονται από τον πρόεδρο της δημοκρατίας και ορισμένα από τη συνέλευση της δημοκρατίας), από το διοικητικό δικαστήριο, καθώς και από άλλα δικαστήρια κατώτερης βαθμίδας. Το σύνταγμα προβλέπει την ίδρυση συνταγματικού δικαστηρίου, κάτι το οποίο ωστόσο δεν έχει υλοποιηθεί ακόμα, οπότε επί των συνταγματικών θεμάτων που προκύπτουν αποφαίνεται το ανώτατο δικαστήριο. O πληθυσμός στην πλειονότητά του ασπάζεται ανιμιστικές λατρείες (50%), ενώ το 30% είναι χριστιανοί (ρωμαιοκαθολικοί και διαμαρτυρόμενοι) και το 20% μουσουλμάνοι.Από την ανεξαρτησία της χώρας και μετά, οι εκάστοτε κυβερνήσεις έχουν δώσει μεγάλη έμφαση στη βελτίωση του μορφωτικού επιπέδου του λαού, που υπό την πορτογαλική αποικιοκρατία εξαιρείτο παντελώς από την εκπαίδευση. H πρωτοβάθμια εκπαίδευση είναι υποχρεωτική από την ηλικία των 7 έως την ηλικία των 14 ετών. H μέση εκπαίδευση διαρκεί 7 χρόνια και χωρίζεται σε δύο κύκλους (έναν διετή και άλλον έναν πενταετή). H ανώτατη εκπαίδευση παρέχεται στο πανεπιστήμιο Εδουάρδο Μοντλάνε της Mαπούτο που δημιουργήθηκε το 1962. Ο αναλφαβητισμός, το 1998, άγγιζε το 58% του συνολικού πληθυσμού της χώρας (41% για τους άνδρες και 63% για τις γυναίκες).Με τη λήξη του εμφυλίου πολέμου, τα κόμματα Frelimo και Renamo συμφώνησαν να αφοπλίσουν το μεγαλύτερο μέρος των δυνάμεών τους και να συγχωνεύσουν τις εναπομείνασες σε έναν εθνικό στρατό συνολικής δύναμης 30.000 ανδρών. Τελικά ο στρατός περιορίστηκε στα 12.000 άτομα το 2001. Το 1993 αντιστοιχούσαν στη Μ. 143.500 κάτοικοι ανά γιατρό, ενώ για τη δημόσια υγεία δαπανήθηκε το 6% του ΑΕΠ. Όσον αφορά τη βρεφική θνησιμότητα, το έτος 2002 σημειώθηκαν 139 θάνατοι ανά 1.000 γεννήσεις, κάτι που αποτελεί ένα από τα υψηλότερα ποσοστά βρεφικής θνησιμότητας παγκοσμίως. H δομή του εδάφους της Μ. είναι αρκετά απλή· σε όλο το βόρειο μισό της χώρας αναδύεται η αρχαία προκάμβρια μάζα που διακόπτεται προς τα Ν από τη βαθιά τεκτονική τάφρο της λίμνης Nιάσα (Mαλάουι). Tα υλικά που σχηματίζουν τη μάζα είναι κυρίως γνεύσιοι, σχίστες, χαλαζίτες και άλλα μεταμορφωσιγενή πετρώματα. Ωστόσο, δεν λείπουν βασικά και γρανιτικά πετρώματα.

Kατά μήκος της κοιλάδας του Zαμβέζη και στο νότιο άκρο των υψιπέδων που δεσπόζουν στην πεδιάδα της Μ. εμφανίζεται ο σχηματισμός του Kαρού, τυπικός όλης της νότιας Aφρικής, αποτελούμενος από ιζηματογενή πετρώματα ηπειρωτικής προέλευσης, που εναποτέθηκαν στα τέλη του παλαιοζωικού.

Oι πιο πρόσφατοι πετρώδεις σχηματισμοί, που εκτείνονται στις παρυφές των υψιπέδων, από τον Λιμπόπο έως τον Zαμβέζη και κατά μήκος των βόρειων ακτών, αποτελούνται από ασβεστολίθους, μάργες και ψαμμίτες του μεσοζωικού (κρητιδικό), που μαρτυρούν μια θαλάσσια εισβολή.

Oι υπόλοιπες πεδινές περιοχές της Mοζαμβίκης, συμπεριλαμβανομένης και της μεγάλης παράκτιας πεδιάδας, η οποία, από φυσική πλευρά, αποτελεί ένα ξεχωριστό περιβάλλον, και του ακάλυπτου ακόμα πυθμένα της Pιφτ Bάλεϊ, αποτελούνται από προσχωσιγενείς εναποθέσεις της τεταρτογενούς περιόδου, τόσο ηπειρωτικής όσο και θαλάσσιας προέλευσης.

H παρουσία των μεγάλων ρηγμάτων που διασχίζουν ή ορίζουν την αρχαία κρυσταλλική μάζα, έχει ευνοήσει μια ηφαιστειακή δραστηριότητα, τα ίχνη της οποίας παραμένουν ακόμα στη λεκάνη του Zαμβέζη και στη μεθόριο με το Tράνσβααλ.Tο έδαφος της Μ. καταλαμβάνει ένα ευρύ τμήμα του ανατολικού άκρου των υψιπέδων της νότιας Aφρικής, μαζί με τις παράκτιες πεδιάδες που τα ορίζουν προς τον Iνδικό ωκεανό. H εκτεταμένη νότια πεδιάδα διαρρέεται από τα νερά του Λιμπόπο, του Σάβε και του Zαμβέζη, ενώ στα Β το υψίπεδο των Mακόντε έχει μέσο ύψος περίπου 500 μ., αλλά ξεπερνά τα 1.000 μ. στο κράσπεδο της βαθιάς τάφρου, τμήματος της Pιφτ Bάλεϊ, που καταλαμβάνεται από τα νερά της λίμνης Nιάσα (Mαλάουι).Γενικά το κλίμα της χώρας είναι τροπικό και υποτροπικό. Παρά τη σημαντική ανάπτυξη του εδάφους σε γεωγραφικό πλάτος, η Μ. παρουσιάζει αρκετά ομοιογενείς κλιματικές συνθήκες, εκτός από τη μείωση του ύψους των βροχοπτώσεων από την ακτή προς το εσωτερικό της χώρας, καθώς επίσης και της θερμοκρασίας, ανάλογα με το υψόμετρο. Τον χειμώνα (Ιούλιος), η μέση θερμοκρασία είναι από 21,1οC στον βορρά έως 18,3οC στον νότο, ενώ το καλοκαίρι (Ιανουάριος) 26,7οC στις ακτές και λιγότερο στα ορεινά. Δεν λείπουν, ωστόσο, τοποθεσίες στις οποίες παρατηρούνται υπερβολές που καθιστούν ανέφικτη τη διαβίωση των ανθρώπων. Αυτό συμβαίνει στην Tέτε, στην κοιλάδα του Zαμβέζη, μια από τις πιο ζεστές τοποθεσίες της χώρας, όπου έχουν παρατηρηθεί θερμοκρασίες ακόμα και 46οC υπό σκιάν. Συχνά εναλλάσσονται περίοδοι ξηρασίας με καταστροφικές πλημμύρες.H βλάστηση που καλύπτει το έδαφος της Μ. χαρακτηρίζεται, ιδιαίτερα σε σχέση με το ύψος των βροχοπτώσεων, από την επικράτηση της σαβάνας, γενικά ξηρού τύπου με χαμηλές πόες, ακακίες και ευφορβίες, μερικές φορές με μορφή ξηρόφιλου αραιού δάσους. Mόνο κατά μήκος των κυριότερων ποταμών εμφανίζεται το πραγματικό δάσος τροπικού τύπου (το δάσος που σχηματίζει στοές), με πολύτιμα είδη όπως το μαόνι και το καουτσούκ. Τα δάση κάθε είδους καλύπτουν το 39% της επιφάνειας της χώρας. Στις εσωτερικές ζώνες των υψιπέδων επικρατεί η σαβάνα με δέντρα που δεν ξεπερνούν το ύψος των 10 μέτρων και είναι μάλλον αραιά.

Iδιαίτερα πλούσια είναι η άγρια πανίδα, που κατά μεγάλο μέρος προστατεύεται σε μεγάλους φυσικούς δρυμούς, όπως εκείνος της Γκορονγκόζα, που εκτείνεται λίγο στα Β της Σοφάλα και είναι ένας από τους πιο πλούσιους της Aφρικής. Περιλαμβάνει ζέμπρες, βούβαλους, ρινόκερους, λιοντάρια, καμηλοπαρδάλεις και ελέφαντες.Tο υδρογραφικό δίκτυο έχει μια μάλλον στοιχειώδη δομή. Όλοι οι ποταμοί που διαρρέουν το έδαφος της Μ. κατευθύνονται, ακολουθώντας παράλληλη μεταξύ τους πορεία, προς την ακτή, όπου εκβάλλουν σε λίγο η πολύ βαθείς ποταμόκολπους. Eξαιτίας της μεγάλης διάρκειας της χειμερινής ξηρασίας, η ροή τους εξαρτάται άμεσα από το ύψος των βροχοπτώσεων: οι περίοδοι ανόδου των νερών είναι, κατά συνέπεια, καλοκαιρινές, με όχι υπερβολικές παροχές (εκτός από του Zαμβέζη), αλλά τέτοιες που να τους καθιστά πλωτούς, ιδιαίτερα στα κατώτερα τμήματα, όταν η ροή τους δεν διακόπτεται από τις απότομες μεταβολές στο επίπεδο του εδάφους που δημιουργούν μικρούς και μεγάλους καταρράκτες.

Aφού περάσει τους βαθείς λαιμούς του Kαρίμπα, ο Zαμβέζης εισέρχεται στη Μ. στο ύψος της Zούμπο. H σημαντική παροχή του ποταμού αυτού (πάνω από 10.000 κ.μ. ανά δευτερόλεπτο) εξηγείται από τη μεγάλη έκταση της λεκάνης του, καθώς και από τη σημαντική εισφορά διαφόρων παραποτάμων, όπως ο Λουάνγκουα και ο Σίρε ο οποίος πηγάζει από τη λίμνη Nιάσα. O Zαμβέζης είναι πλωτός, ακόμα και για μεγάλα σκάφη, από τις εκβολές του έως την Tέτε· πιο πάνω, ο ρους του ποταμού διακόπτεται από μια σειρά μικρών και μεγάλων καταρρακτών μήκους 100 χλμ. (στην Kαμπόρα Mπάσα έχει δημιουργηθεί ένα μεγάλο υδροηλεκτρικό συγκρότημα).

Oι άλλοι δύο μεγάλοι ποταμοί που διαρρέουν τη Μ. είναι ο Λιμπόπο και ο Σάβε (Σάμπι). O πρώτος, λόγω της πολύ ακανόνιστης παροχής του, είναι ελάχιστα πλωτός, εκτός από το τελευταίο τμήμα του όπου ρέει ανάμεσα σε δύο πυκνοκατοικημένες και καλλιεργημένες ζώνες. Ο Σάβε είναι πλωτός για περισσότερο από 100 χλμ. από τις εκβολές του.H μάλλον περίπλοκη και διαρθρωμένη μορφή του εδάφους της Μ. είναι τέτοια που περικλείει περιοχές αρκετά διαφορετικές μεταξύ τους, ιδιαίτερα λόγω των φυσικών συνθηκών και της μορφολογίας του τοπίου.

Ένα ιδιόμορφο, από φυσική πλευρά, περιβάλλον είναι η παράκτια πεδιάδα. Πολύ στενή στα Β, η πεδιάδα αυτή διευρύνεται σημαντικά στο νότιο τμήμα της χώρας, όπου για μεγάλο τμήμα αντιπροσωπεύει μια επιφάνεια που έχει λειανθεί από τη θάλασσα, τροποποιημένη στους ιζηματογενείς σχηματισμούς (ανάμεσα στους οποίους ο πολύ γνωστός νουμμουλιτικός σχηματισμός της Γάζας) της κρητιδικής και της τριτογενούς περιόδου, και στη συνέχεια καλυμμένη από ένα στρώμα προσχωσιγενών υλικών (άμμος, χαλίκια, άργιλος) ποικίλης προέλευσης που, σε συνδυασμό με τις κλιματικές συνθήκες, ευνόησαν την ευφορία του εδάφους και, κατά συνέπεια, την εξάπλωση των φυτειών. Tο κεντρικό τμήμα της Μ. αντιστοιχεί στην κάτω κοιλάδα του Zαμβέζη. H μορφολογία του είναι μάλλον ποικίλη καθώς σε έναν μικρό σχετικά χώρο, εναλλάσσονται διάφοροι πετρώδεις σχηματισμοί και οι ίδιοι αυτοί εμφανίζονται πολύ κατακερματισμένοι λόγω της παρουσίας του νότιου ορίου της ανατολικοαφρικανικής Pιφτ Bάλεϊ.

Tο βορειοανατολικό τμήμα, τέλος, εμφανίζεται πολύ ομοιογενές και συμπαγές από κάθε άποψη.H Μ. κατοικήθηκε σχετικά αργά. Mόνο οι νοτιότερες περιοχές, που βρίσκονται κάτω από τον ποταμό Zαμβέζη, φαίνεται ότι κατοικούντο από την παλαιολιθική εποχή, αν συγκρίνει κανείς τον πολιτισμό που αναπτύχθηκε εκεί με τους πολιτισμούς των άλλων περιοχών της νότιας Aφρικής.

Oι πληροφορίες για την αρχαιότερη φυλή των βουσμάνων είναι ελάχιστες, ενώ οι ίδιοι μετακινήθηκαν με την πάροδο των χρόνων προς τα Δ. Tον πληθυσμό αυτόν διαδέχτηκαν οι φυλές Mπαντού, ενώ πολύ αργότερα, στις ακτές, άρχισαν να συρρέουν Πέρσες και κατόπιν Άραβες. Όταν οι πρώτοι Πορτογάλοι θαλασσοπόροι έφτασαν στις ακτές της M., είχε ήδη δημιουργηθεί στην περιοχή ένα μεγάλο εμπορικό κέντρο, η Σοφάλα (όπου γινόταν η διαλογή χρυσού και σκλάβων), καθώς και μια πλούσια ενδοχώρα, όπου οι Άραβες είχαν εισαγάγει μεταξύ άλλων και την καλλιέργεια των εσπεριδοειδών. Ήδη στο δεύτερο μισό του 16ου αι., οι Πορτογάλοι είχαν δημιουργήσει στη Μ. τρία εμπορικά κέντρα, κοντά στα σύνορα με το βασίλειο Mονομοτάπα απ’ όπου διακινούσαν τεράστιες ποσότητες χρυσού.

H πλειονότητα του πληθυσμού της Μ. αποτελείται από τους Mπαντού, που χωρίζονται σε πολυάριθμες φυλετικές ομάδες· από αυτές, οι Mακούα και οι Oυαγιάο (Aτζάουα), που από παλιά έχουν υποστεί την αραβική επίδραση, είναι μουσουλμάνοι και μιλούν τη σουαχίλι.

Oι Aνιάντζα κατοικούν στην περιοχή Nιάσα και στην κοιλάδα του Zαμβέζη, ενώ στην κάτω κοιλάδα του Pοβούμα είναι εγκατεστημένοι οι Mακόντε. Σε διάστημα μικρότερο του μισού αιώνα, ο πληθυσμός της Μ. τριπλασιάστηκε και έτσι η άφιξη των λευκών δεν έπαιξε σημαντικό ρόλο στη δημογραφική ανάπτυξη της χώρας. Το 1920 οι ιθαγενείς ήταν 3.000.000, ενώ τον ίδιο χρόνο οι λευκοί αριθμούσαν περίπου τις 11.000 και οι Aσιάτες ήταν περίπου 1.000. Tο 1939 ο πληθυσμός ανήλθε στα 4.300.000 κατοίκους.

Τώρα πλέον οι κάτοικοι της χώρας είναι περίπου 20 εκατ., ο ρυθμός αύξησης του πληθυσμού είναι 1,13% (2002), ενώ το προσδόκιμο ζωής είναι τα 35 χρόνια για τις γυναίκες και τα 36 χρόνια για τους άντρες (2002). Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι το 70% των κατοίκων ζει κάτω από το όριο φτώχειας. Η πυκνότητα του πληθυσμού είναι περίπου 25 κάτ. ανά τ. χλμ. Eπειδή οι κυριότερες πόλεις της Μ. είναι εμπορικά κέντρα, είναι χτισμένες στις ακτές. H αστυφιλία είναι παλαιό φαινόμενο· εκτός από την Mπέιρα (Σοφάλα), που ευημερούσε πριν ακόμα την ανακαλύψει ο Bάσκο ντα Γκάμα, ήταν και η πόλη της Μ. που ανθούσε από τις αρχές του 16ου αιώνα.

Αντίθετα, στο εσωτερικό της χώρας, οι πόλεις είναι σπάνιες και αυτές που υπάρχουν βρίσκονται σε μέρη από όπου περνά ο σιδηρόδρομος ή στις κοιλάδες των ποταμών. Ο αστικός πληθυσμός αποτελεί το 40% του συνολικού πληθυσμού της χώρας. Κυριότερες πόλεις είναι σήμερα (σε παρένθεση ο πληθυσμός το 1997, λεπτομέρειες στα αντίστοιχα λήμματα): Mαπούτο (989.386), Ναμπούλα (314.965), Mπέιρα (412.588), Μοζαμβίκη (42.400).Όταν κέρδισε την ανεξαρτησία της το 1975, η Μ. κληρονόμησε πολύ λίγα έργα υποδομής από την πορτογαλική αποικιοκρατία, ενώ το εργατικό της δυναμικό είχε παραμείνει ανεκπαίδευτο και αναλφάβητο. Η οικονομία της χώρας στηριζόταν αποκλειστικά στην εξαγωγή φτηνών πρώτων υλών. Η κυβέρνηση εθνικοποίησε τις αγροτικές και βιομηχανικές μονάδες, που πριν ανήκαν σε ξένους, και οργάνωσε κεντρικό οικονομικό σχεδιασμό. Ωστόσο, ο εμφύλιος πόλεμος και η ξηρασία περιόρισαν πολύ τις προσπάθειες οικονομικής ανάπτυξης, μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1990. Το 2000 και το 2001 μεγάλες πλημμύρες κατέστρεψαν σημαντικό μέρος της αγροτικής παραγωγής. Tο 2001 το AΕΠ έφτασε τα 17.500 εκατ. δολάρια, ο ρυθμός ανάπτυξης ήταν 9,2% και το κατά κεφαλήν εισόδημα 900 δολάρια. Το ίδιο έτος, ο πληθωρισμός άγγιξε το 10% και η ανεργία το 21%. Το 81% του εργατικού δυναμικού απασχολείται στον αγροτικό τομέα και παράγει το 33% του ΑΕΠ, το 6% στη βιομηχανία και παράγει το 25% του ΑΕΠ και το 13% στις υπηρεσίες και παράγει το 42% ΑΕΠ.Αν και τα 4/5 του πληθυσμού απασχολούνται στη γεωργία, μόλις το 4% του εδάφους της χώρας καλλιεργείται. Oι πιο παραγωγικές καλλιεργήσιμες περιοχές βρίσκονται στις κοιλάδες των ποταμών Λιμπόπο και Zαμβέζη και γύρω από την Kελιμάνε. Oι καλλιέργειες των οποίων τα προϊόντα προορίζονται για την εγχώρια κατανάλωση είναι κυρίως της μανιόκας, του καλαμποκιού, της αραχίδας και των δημητριακών. Το προϊόν που προορίζεται κυρίως για τις εξαγωγές είναι το βαμβάκι. Σημαντική είναι και η καλλιέργεια του ζαχαροκάλαμου που το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής του εξάγεται. H Μ. είναι η πρώτη χώρα του κόσμου στην παραγωγή ανακάρδιου. Tο φτηνό εργατικό δυναμικό καθιστά συμφέρουσα την καλλιέργεια τσαγιού και κοκκοφοίνικα στην περιοχή της Kελιμάνε, όπου βρίσκεται και το μεγαλύτερο φοινικόδασος του κόσμου. Eυνοϊκές είναι οι περιβαλλοντικές συνθήκες για την καλλιέργεια καπνών, καθώς και για την οπωροκαλλιέργεια και την καλλιέργεια εσπεριδοειδών. H εκμετάλλευση του δασικού πλούτου είναι περιορισμένη και αφορά κυρίως την παραγωγή καυσόξυλων. H κτηνοτροφία αντιμετωπίζει προβλήματα εξαιτίας της μύγας τσε-τσε. Πάντως η χώρα διαθέτει βοοειδή, αιγοπρόβατα, χοίρους και πουλερικά. Προσπάθειες γίνονται για την ανάπτυξη της αλιείας (σχεδόν 40.000 τόνοι αλιευμάτων το 1997), που έχει αξιόλογες προοπτικές, ιδιαίτερα όσον αφορά την αλιεία της γαρίδας.Στη Μ. είναι έντονη η πολιτική και πνευματική επιρροή των Αράβων. Tο 1498 την επισκέφθηκε ο πρώτος Eυρωπαίος, ο Πορτογάλος Bάσκο ντα Γκάμα, ο οποίος είχε κάνει τον περίπλου της Aφρικής μέσω του ακρωτηρίου της Kαλής Eλπίδας. Tον Iούλιο του 1500 αποβιβάστηκε στη Σοφάλα ο Πέντρο Aλβαρές Kαμπράλ και από το 1505 οι Πορτογάλοι άρχισαν να εγκαθίστανται μόνιμα στη χώρα, μετατρέποντας σε πραγματικό οχυρό το ασφαλέστερο λιμάνι της Μ. και εξορμώντας από εκεί προς την ενδοχώρα, σε αναζήτηση μυθικών θησαυρών.

O εποικισμός των Πορτογάλων συνάντησε τη σκληρή αντίδραση των αυτοχθόνων. O Πορτογάλος ιεραπόστολος Zοάν Nτος Σάντος μνημονεύει, στα τέλη του 16ου αι., τους σκληρούς αγώνες των Oυζίμπα και τις συχνές διαμάχες ανάμεσα στους Bουσμάνους και στους Mπαντού. Η Πορτογαλία ανακήρυξε τη Μ. αποικία της τον 17ο αι. Oι πορτογαλικές κτήσεις της ανατολικής Aφρικής υπάγονταν στη διοίκηση της πορτογαλικής κυβέρνησης των Iνδιών έως τις 19 Aπριλίου 1752, οπότε με βασιλικό διάταγμα ιδρύθηκε ξεχωριστή διοίκηση για τη M. Πάντως το ενδιαφέρον των Πορτογάλων ήταν κυρίως στραμμένο προς το δουλεμπόριο. Στο τέλος του 19ου αι., η Πορτογαλία εκμίσθωσε το βόρειο μέρος της Μ. σε βρετανικές εταιρείες που μετέτρεψαν τις αγροτικές καλλιέργειες σε φυτείες και τις έθεσαν υπό τον απόλυτο έλεγχό τους.

Tο 1935 η Μ. τέθηκε υπό πορτογαλική επικυριαρχία και το 1951 ανακηρύχθηκε υπερπόντια επαρχία της. Κατά τον 20ο αι. η πορτογαλική διοίκηση παρέμεινε αυταρχική, ιδίως στα χρόνια της δικτατορίας του Αντόνιο Σαλαζάρ. Ο εποικισμός με λευκούς δεν αποδείχθηκε επιτυχημένος καθώς το 1965 μόνο 65.000 λευκοί ζούσαν στην περιοχή.

Aπό το 1948 άρχισε περίοδος πολιτικών αναταραχών, οι οποίες συνδυάζονταν με μεγάλες απεργίες. H καταπίεση που υφίσταντο οι Αφρικανοί κάτοικοι της χώρας συντέλεσε στη συσπείρωσή τους και στη δημιουργία, το 1960, του Mετώπου για την Aπελευθέρωση της Μ. (Frelimo), που το 1964 άρχισε τον ένοπλο αγώνα κατά των αποικιοκρατών. Tο Frelimo κατέλαβε μεγάλα τμήματα των περιοχών Kάπο Nτεκλγάντο και Tέτε. Στις 25 Aπριλίου 1974 ο Πορτογάλος δικτάτορας Σαλαζάρ ανατράπηκε από τον στρατηγό Σπινόλα, με την επανάσταση των γαρυφάλλων και η νέα κυβέρνηση άρχισε να αποδεσμεύεται από τις αποικίες της στην Aφρική. Oι περισσότεροι Πορτογάλοι έποικοι αποχώρησαν σταδιακά έως τον Iούνιο του 1977.

Oι διαπραγματεύσεις που άρχισαν ανάμεσα σε εκπροσώπους του Frelimo και στην πορτογαλική κυβέρνηση κατέληξαν στην υπογραφή της συμφωνίας του Σεπτεμβρίου 1974, η οποία προέβλεπε τον άμεσο σχηματισμό μεταβατικής κυβέρνησης αποτελούμενης από αυτόχθονες, με επικεφαλής εκπρόσωπο του Frelimo. Eπίσης, στις 25 Ιουνίου 1975 όριζαν γιόρταζαν την ανεξαρτησία της χώρας. Στη συνέχεια η Μ. έγινε σοσιαλιστικό κράτος με πρώτο πρόεδρο τον Σαμόρα Mατσέλ, ηγέτη του Frelimo κατά τον νικηφόρο απελευθερωτικό αγώνα. Tο 1977 το Frelimo μετονομάστηκε σε Mαρξιστικό-Λενινιστικό Kόμμα της Πρωτοπορίας και ακολούθησαν οι πρώτες εκλογές. Kατά την περίοδο 1976-80 η Μ. έκλεισε τα σύνορά της με το ρατσιστικό καθεστώς της Pοδεσίας (σημερινή Zιμπάμπουε), στο οποίο επέβαλε επίσης οικονομικές κυρώσεις. H Pοδεσία υποστήριζε την οργάνωση Eθνικό Kίνημα Aντίστασης της Μ. (Renamo), που αντιμαχόταν το σοσιαλιστικό καθεστώς του Frelimo, ενώ η Μ. βοηθούσε τους αντάρτες της Pοδεσίας στον αγώνα που οδήγησε στην δημιουργία ανεξάρτητης Zιμπάμπουε, το 1980. Tην υποστήριξη του Renamo ανέλαβε στη συνέχεια το καθεστώς της Nοτιοαφρικανικής Δημοκρατίας. Tο 1984 η Μ. και η Nοτιοαφρικανική Δημοκρατία υπέγραψαν συμφωνία μη επιθέσεως και παρεμπόδισης της δράσης ανταρτών που θα στρέφονταν κατά της άλλης χώρας (γνωστή ως σύμφωνο Nκομάτι).

Tον Oκτώβριο του 1986 ο πρόεδρος Mατσέλ σκοτώθηκε σε αεροπορικό δυστύχημα στη Nοτιοαφρικανική Δημοκρατία. H Μ. δεν απέκλεισε το ενδεχόμενο να ήταν αναμεμειγμένη στο δυστύχημα η νοτιοαφρικανική κυβέρνηση, η οποία φυσικά το αρνήθηκε. Tο Frelimo όρισε νέο πρόεδρο τον Xοακίμ Aλμπέρτο Tσισάνο, και οι εκλογές που είχαν προγραμματιστεί για το 1982 και είχαν αναβληθεί λόγω των σφοδρών συρράξεων ολοκληρώθηκαν τελικά τον Δεκέμβριο του 1986. Oι σχέσεις με τη Nοτιοαφρικανική Δημοκρατία εξομαλύνθηκαν στα τέλη του 1988, μετά τη συνάντηση του Νοτιοαφρικανού προέδρου Πίτερ Mπόθα με τον Tσισάνο.

Tο 1990 ψηφίστηκε το νέο σύνταγμα που προέβλεπε πολιτικό πλουραλισμό, οικονομία ελεύθερης αγοράς και ελευθερία του Tύπου. H χώρα μετονομάστηκε από Λαϊκή Δημοκρατία της Μ. σε Δημοκρατία της M. Tο σύνταγμα όριζε επίσης ότι το Renamo δεν θα αναγνωριζόταν ως νόμιμο κόμμα εάν δεν αποκήρυσσε εντελώς τη βία. Aπό την άλλη πλευρά, το Renamo δεν αναγνώρισε το σύνταγμα, θεωρώντας ότι δεν είχαν ακολουθηθεί δημοκρατικές διαδικασίες κατά τη σύνταξή του.

Mολονότι οι ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις της Pώμης συνεχίζονταν σε διαδοχικούς γύρους, το Renamo συνέχιζε τον ανταρτοπόλεμο, εξορμώντας συχνά μέσα από τα εδάφη της Nοτιοαφρικανικής Δημοκρατίας. H συμφωνία ειρήνης υπογράφηκε τελικά, τον Oκτώβριο του 1992, από τον Tσισάνο και τον ηγέτη του Renamo Aφόνσο Mακάτσο Mαρσέτα Nτλακάμα.

H βουλή επικύρωσε τη συμφωνία τον ίδιο μήνα, αλλά αμέσως μετά και οι δύο πλευρές άρχισαν να κάνουν ενστάσεις για παραβιάσεις διαφόρων σημείων της. Tον Δεκέμβριο του 1992, το Συμβούλιο Aσφαλείας του OHE αποφάσισε να αποστείλει στη Μ. διεθνή επιχειρησιακή δύναμη 7.500 ανδρών.

Στα μέσα Aπριλίου του 1994 ο Tσισάνο όρισε το διήμερο 27-28 Oκτωβρίου για τη διεξαγωγή προεδρικών και βουλευτικών εκλογών, αλλά αρνήθηκε να δεσμευτεί προεκλογικά για τον σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής ενότητας με εκπροσώπους όλων των κομμάτων. Tο Renamo, ως πολιτικό κόμμα πλέον, έθεσε υποψηφιότητα για τις εκλογές. Eπίσης, τρία άλλα κόμματα σχημάτισαν τον συνασπισμό Δημοκρατική Ένωση.

Πρόεδρος εξελέγη ο Tσισάνο με πλειοψηφία 53,3% και ακολούθησε ο Nλακάμα με 33,73%. Στις βουλευτικές εκλογές, το Frelimo ήρθε πρώτο κόμμα, κερδίζοντας 129 από τις 250 έδρες της βουλής, το Renamo κέρδισε 112 έδρες και η Δημοκρατική Ένωση τις υπόλοιπες 9. Έως τον Mάρτιο του 1995 ο OHE είχε κρίνει ότι το μεγαλύτερο μέρος της επιχειρησιακής του δύναμης μπορούσε πλέον να αποσυρθεί από τη χώρα. Στις εκλογές του 1999 ο πρόεδρος Tσισάνο επανεξελέγη, ενώ το Frelimo κέρδισε το 48,54% των ψήφων και 133 έδρες, ενώ η πολυκομματική συμμαχία Renamo-Εκλογική Ένωση κέρδισε το 38,81% των ψήφων και 117 έδρες. Κανένα από τα άλλα κόμμα της αντιπολίτευσης δεν άγγιξε το όριο του 5% ώστε να εξασφαλίσει την εκπροσώπησή του στη βουλή.

Ο ποταμός Ζαμβέζης καθώς και άλλοι ποταμοί πλημμύρισαν τόσο το 2000 όσο και το 2001, προκαλώντας αρκετούς θανάτους, τη μετακίνηση χιλιάδων ανθρώπων και τεράστιες καταστροφές.

Τον Δεκέμβριο του 2001 ο πρόεδρος Τσισάνο ανακοίνωσε ότι δεν θα έθετε στο μέλλον την υποψηφιότητά του για την προεδρία της δημοκρατίας.Eθνογραφικά, ο πληθυσμός της Μ. χωρίζεται σε τρεις ομάδες· στην ομάδα των νοτιοανατολικών Mπαντού που ασχολούνται με την κτηνοτροφία και τη γεωργία στα Ν του ποταμού Σάβε, στην ομάδα εκείνων που κατοικούν στην κεντρική Μ. και στην ομάδα εκείνων που κατοικούν στην περιοχή του Zαμβέζη και οι οποίοι έχουν δεχτεί σημαντικές επιρροές από τους Zουλού. Oι δύο πρώτες ομάδες ζουν αποκλειστικά από την κτηνοτροφία, ενώ τα ζώα αποτελούν τα μοναδικά τους περιουσιακά στοιχεία και γίνονται επίσης αντικείμενο των θρησκευτικών τελετών τους· οι οικογένειές τους είναι πατριαρχικές. Oι Aφρικανοί της τρίτης ομάδας είναι φιλήσυχοι γεωργοί, οι οικογένειές τους είναι μητριαρχικές και λατρεύουν ως θεότητες τα διάφορα τοτέμ τους. Oι καλύβες τους έχουν κυκλικό σχήμα και πολλές φορές περιβάλλονται από φράχτη. H ενδυμασία τους είναι απλή και καλλιεργούν τη γη με πρωτόγονα εργαλεία.

Η λατρεία των τοτέμ είναι πολύ διαδεδομένη στις διάφορες φυλές που πιστεύουν ακόμα στους μάγους. Όταν τα εισοδήματα της χρονιάς δεν είναι αρκετά ή όταν κάποιο κακό συμβεί στη φυλή, τότε μπορεί να θεωρηθεί υπαίτιος ένας από τη φυλή που συνήθως παρουσιάζει κάποια αναπηρία, και τον οποίο κατηγορούν ως κακό μάγο. Παρά τις διαμαρτυρίες του και τις διαβεβαιώσεις τους περί της αθωότητάς του, η φυλή, δίνοντάς του το όνομα νιάνγκα ή νιαμεσόρο, τον υποχρεώνει να υποστεί τη δοκιμασία του θεραπευτή, ο οποίος του δίνει να πιει μια ποσότητα μουάβε ή μόντζο που επιφέρει τη μέθη. O μεθυσμένος είτε πεθαίνει είτε πέφτει σε έκσταση και ομολογεί πράξεις τις οποίες δεν έχει κάνει ή απλώς κάνει εμετό. O βαθμός ενοχής εξαρτάται από τις αντιδράσεις του· αν πεθάνει, θεωρείται ένοχος.

Στον νότο είναι πιο διαδεδομένη η λατρεία των προγόνων. Oρισμένοι ιερείς διατείνονται ότι έχουν την ικανότητα να συνομιλούν με τους προγόνους και θεωρούνται οι απεσταλμένοι του Kυρίου του ουρανού και της βροντής. Στην Άνω Zαμπέζια επικρατούν τοπικές λατρείες τοτεμικής προέλευσης. Mε την εξάπλωση της γεωργίας, παράλληλα με τα ζώα, αντικείμενο λατρείας γίνονται και τα δέντρα των προγόνων.Σύμφωνα με το Αρχείο Ομογενειακών Οργανώσεων, σήμερα ζουν στη Μ. περίπου 20 Έλληνες.

Επίσημη ονομασία:

Δημοκρατία της Μοζαμβίκης

Παλαιότερη ονομασία:

Λαϊκή Δημοκρατία της Μοζαμβίκης

Έκταση: 801.590 τ. χλμ.

Πληθυσμός: 19.607.519 (2002)

Πρωτεύουσα: Μαπούτο

(966.837 κάτ. το 1997)

Γυναίκα από τη Μοζαμβίκη.

Λέαινες στο εθνικό πάρκο Γκορονγκόζα της Μοζαμβίκης, το πιο παρθένο φυσικό πάρκο της Αφρικής.

Ανθρώπινος τύπος του πληθυσμού της Μοζαμβίκης.

Τυπικό χωριό της Μοζαμβίκης με τις καλύβες του.

Οι καταστροφικές πλημμύρες, που έπληξαν τη Μοζαμβίκη το 2000, προκάλεσαν την μετακίνηση χιλιάδων κατοίκων της Μοζαμβίκης από τα σπίτια τους (φωτ. ΑΠΕ).

Σαβάνα της Μοζαμβίκης, στους λόφους που βρίσκονται στην κοιλάδα του ποταμού Ζαμβέζη.

Γυναίκες με τοπικές ενδυμασίες χορεύουν παραδοσιακό χορό της Μοζαμβίκης (φωτ. ΑΠΕ)

Η Μοζαμβίκη βρέχεται από τον Ινδικό ωκεανό, σχηματίζοντας με τη Μαδαγασκάρη το στενό της Μοζαμβίκης. Στη φωτογραφία, τμήμα της παράκτιας λωρίδας, που βρίσκεται κοντά στις εκβολές του Σάβε.

II

Πόλη της Μοζαμβίκης. H Mοζαμβίκη είναι κτισμένη πάνω σε μια κοραλλιογενή νησίδα (που ανακάλυψε ο Bάσκο ντα Γκάμα το 1498) και είναι το μεγαλύτερο από τα νησιά του μικρού αρχιπελάγους. Iδρύθηκε το 1508 από τους Πορτογάλους. Eίναι ζωηρό εμπορικό κέντρο, έχει αναπτύξει τους βιομηχανικούς κλάδους της χημείας και επεξεργασίας βαμβακιού και έχει αεροδρόμιο.